Wandelend vanaf metrostation Maashaven de Afrikaanderwijk in, met in mijn rug de imposante metrobaan en de iconische Maassilo, lopen we in de richting van het Afrikaanderplein. De wandeling die we vandaag maken in klein gezelschap, is onderdeel van het programma van Studio Paleis Maashaven, en voert langs verschillende locaties en publieke werken in het gebied tussen metrostation Maashaven en het Gemaal op Zuid. Zo gaan we langs bij NIFFO Galerie|Recycle Studio, een galerie gericht op cohesie en het ontdekken en ontwikkelen van talent van jongeren in de Afrikaanderwijk. We spreken met Zoë Cochia over de ontstaansgeschiedenis van NIFFO, het belang van samenwerkingen en de inbedding van NIFFO in de wijk en gemeenschap. Als onderdeel van Studio Paleis Maashaven is het mogelijk uitwisselingsmomenten bij te wonen, onderdeel van het project Verweven Erfenis waarbij men gezamenlijk kan werken met overgebleven resten stof van de Rotterdamse modeontwerper Michael van de Meide.
Na ons bezoek aan NIFFO lopen we in de richting van het Afrikaanderplein de werken van de Canadese kunstenaar Ken Lum tegemoet, die we in Rotterdam kennen van zijn werk Melly Shum Hates Her Job aan de gevel van Kunstinstituut Melly. In Studio Paleis Maashaven worden vijf portretten van Ken Lum gepresenteerd op Zuid. De portretten zijn gepositioneerd naast korte teksten geschreven door Ken Lum die vertaald zijn naar het Nederlands door curator Samuel Saelemakers. De werken tonen mensen woonachtig in Antwerpen. Ze werden gefotografeerd op straat, soms voor zich uit starend en soms lopend. De combinatie van deze beelden en de teksten – die betrekking hebben op thema’s als sociaaleconomische kwetsbaarheid, precaire arbeidsomstandigheden en huishoudelijke zorg – weten onze aandacht te pakken. De werken van Ken Lum, die eerst getoond werden in Antwerpen en vervolgens in Rotterdam centrum, komen nu goed tot hun recht in de Afrikaanderwijk. De vragen zullen voor velen herkenbaar zijn en dragen hierdoor bij aan het faciliteren van gesprekken tussen voorbijgangers op straat.
Even verderop bevindt zich het Gemaal op Zuid. Voorheen actief als gemaal wordt de locatie sinds 2014 gerund door de Afrikaanderwijk Coöperatie. Het is een plek die verschillende culturen bij elkaar brengt en waar verschillende activiteiten naast elkaar plaatsvinden. Denk hierbij aan een divers cultureel programma, wijkbijeenkomsten, optredens en bruiloften. Ook biedt het Gemaal ruimte aan verschillende tentoonstellingen die ik dit jaar mag cureren. Vandaag staat de eerste live radioshow van Radio Paleis Maashaven op de planning; een samenwerking met Operator Radio die gedurende vier zondagen live uitzendingen zal verzorgen. Aan de voorgevel van het Gemaal bevindt zich het kunstwerk Social Harbor – Moving Words, een lichtkrant die bijdragen van kunstenaars, bewoners, dichters en andere makers toont. De poëtische perspectieven, verhalen, statements, oproepen en berichten wisselen elkaar om de zoveel tijd af en nodigen ons uit te reflecteren op onder andere onze identiteit, hoe we onszelf tot elkaar verhouden in grootstedelijke context, en collectieve zorg. Ik heb zelf ook een kleine bijdrage mogen leveren en heb ook Sayonara Stutgard en Pelumi Adejumo mogen uitnodigen voor het doen van een bijdrage. Social Harbor – Moving Words is onderdeel van een langlopend onderzoeksproject van kunstenaar Jeanne van Heeswijk, een kunstenaar die de creatie van dynamische en diverse publieke ruimtes faciliteert, waarin nagedacht kan worden over zorg dragen voor elkaar in een veranderende stad, en het openen van nieuwe ruimtes voor collectiviteit, solidariteit en verbinding. Haar langdurige projecten, met wortels in de lokale gemeenschappen, bevragen de autonomie van kunst door acties, discussies en andere vormen van organiseren en pedagogie om zo gemeenschappen te ondersteunen de controle te nemen over hun toekomst. Wat mij aanspreekt aan Social Harbor – Moving Words is de toegankelijkheid van het werk, de totstandbrenging van een collectief werk door het bundelen van verschillende bijdragen, en de ruimte die het biedt aan een kritisch geluid. Het is een kunstwerk dat leeft en gegrond is in de gemeenschap. De lichtkrant, die vooral in de schemering goed uit de verf komt, is van veraf goed zichtbaar en weet de woorden op poëtische en magische wijze met ons te communiceren.
Een week later ben ik aanwezig bij de tweede live radioshow van Radio Paleis Maashaven voor het programma Harboring the Social – On Sculptures Internationally and the Messiness of Public Practice samengesteld door Jeanne van Heeswijk. Overdag heeft in de ruimte een bruiloft plaatsgevonden, we worden omringd door achtergebleven bloemen en de tafels en stoelen in de ruimte zijn nog gehuld in witte kleden. Het creëert een bijzondere setting die het dynamische gebruik van de ruimte blootgeeft. Voor dit programma zijn verschillende sprekers (online) uitgenodigd, waaronder Amal Alhaag van Metro54, Ebissé Wakjira van Dipsaus, Francesca Masoero van QANAT, en Cecilie Sachs Olsen. De inhoudelijk sterke conversaties gaan deze avond over thema’s als collectieve kunstpraktijken, de rol van verbeelding en fantasie in het inbeelden van een alternatieve toekomst, en strategieën om lokale gemeenschappen te ondersteunen. Thema’s die zeer interessant zijn in relatie tot kunst in de publieke ruimte. In het gesprek met Cecilie Sachs Olsen wordt de vraag gesteld: “Who does the city belong to”? Het werk van Sachs Olsen bevraagt hoe kunstpraktijken gebruikt kunnen worden als een kader om stedelijke ontwikkeling en ruimte te analyseren en te verbeelden. Het belang van actief luisteren als een actieve vorm van zorg dragen wordt meermaals benadrukt, alsook het vooropstellen van relatie over isolatie. Wat gebeurt er om een sculptuur heen wanneer deze geplaatst wordt in de publieke ruimte? Sachs Olsen stelt dat we niet naar kunst in relatie tot stadsontwikkeling moeten kijken in de zin van oplossingen, wel kan kunst alternatieven aandragen die een opening bieden voor andere vormen van ruimtelijke en sociale structuren.
Zelf woonachtig aan de rand van de Tarwewijk vlakbij metrostation Maashaven en voorheen in Oud-Charlois ben ik getuige van grootschalige veranderingen in Rotterdam-Zuid. Processen van gentrificatie verlopen niet organisch, maar zijn juist weloverwogen keuzes uitgevoerd door beleidsmakers die de verdringing van lokale gemeenschappen teweegbrengt. Het slopen van de Tweebosbuurt in de Afrikaanderwijk is hier een verdrietig voorbeeld van. De opwaardering van een buurt wordt vaak kracht bijgezet door de plaatsing van kunst in de publieke ruimte zodat uiteindelijk kapitaalkrachtige nieuwe bewoners aangetrokken worden. Wie komt kunst in de publieke ruimte uiteindelijk ten goede en waarom wordt er gekozen voor bepaalde locaties? Het ontwikkelen van kunstprojecten in Rotterdam-Zuid vereist terecht zorgvuldigheid, transparantie, lokale productie en samenwerking.
Studio Paleis Maashaven heeft mede dankzij het brede scala aan samenwerkingen met lokale kunstenaars en culturele plekken een sterk programma neergezet. Het ruimte bieden voor dialoog en kennisuitwisseling, op lokaal en internationaal niveau, heeft boeiende gesprekken opgeleverd en heeft context gegeven aan de tijdelijke en vaste werken in dit gedeelte van Rotterdam-Zuid. Culturele plekken zoals NIFFO en Gemaal op Zuid en de langdurige samenwerkingen die zij aangaan bieden enerzijds perspectief aan mensen die minder bekend zijn met Rotterdam-Zuid, en roepen anderzijds gevoelens op van herkenning en bevestiging voor hen die uit de buurt komen. Ik kijk terug op een inspirerende tijd. Studio Paleis Maashaven heeft mij herinnerd aan hoe belangrijk het is om onze eigen ruimtes te hebben in de stad, en het belang van kunstpraktijken die alternatieven aandragen in een veranderende stad.
Studio Maashaven loopt nog t/m 20 februari 2022.
Het werk Time. And Again. (2021) van Ken Lum is nog t/m 28 februari te bezichtigen. De lichtkrant Social-Harbor – Moving words op de gevel van het Gemaal is permanent te zien.
Leana Boven (1993) is cultureel programmeur, curator en onderzoeker met een achtergrond in gender- en (post)koloniale studies. Haar interesses omvatten counter-culture, diasporische identiteiten en cultuuruitingen, ruimtelijke rechtvaardigheid, dekoloniale klimaatrechtvaardigheid en collectieve en gemeenschappelijke zorg. Ze houdt zich in haar werk bezig met institutionele kritiek, het archiveren van gemeenschappelijke geschiedenissen en herinneringen, en antikoloniale en antiracistische artistieke praktijken en interventies.
Leana was onderdeel van This is a Take-Over: Researching Remix georganiseerd door Metro54 tijdens de Dutch Design Week in 2019. Ze was curator van de tentoonstelling On Collective Care & Togetherness (2021) in MAMA in Rotterdam. Leana werkt momenteel als curator bij Casco Art Institute: Working for the Commons. Ook werkt zij als curator en programmamaker voor SALWA Foundation en het Gemaal op Zuid.