70 jaar ‘De verwoeste stad’ van Zadkine
Maandag 15 mei is het zeventig jaar geleden dat De verwoeste stad van Ossip Zadkine werd onthuld door burgemeester Van Walsum. Op 14 mei 1940 werd Rotterdam gebombardeerd door de Duitsers, waardoor een groot deel van het centrum in vlammen opging. De verwoeste stad op Plein 1940 is de belichaming geworden van het gebombardeerde Rotterdam. Het gat in het lichaam van deze getroffen figuur symboliseert hoe Rotterdam in zijn hart werd geraakt door het bombardement.
Terracotta beeldje
De verwoeste stad is één van de beroemdste internationale oorlogsmonumenten. Het beeld is volgens Ossip Zadkine (Vitebsk, 1888-Parijs, 1967) ontstaan toen hij in 1946 met de trein het door oorlogsgeweld gehavende Rotterdam binnenreed. Een jaar later maakte hij dit oorlogsmonument als terracottabeeldje van 70 cm hoog, dat was te zien op tentoonstellingen in Praag en Berlijn.
Het is in zijn eigen woorden ‘Een kreet van afschuw tegen de onmenselijke wreedheid van deze beulsdaad’. Het beeld stelt een ontredderde figuur voor, hoofd en armen zijn ten hemel geheven. Zadkine laat de armen, benen en handen in verschillende richtingen wijzen waardoor het beeld bijzonder dynamisch aandoet. De figuur staat tegen een boomstronk aan geleund; de zes meter hoge kolos heeft zo een extra steuntje om zijn fysieke evenwicht te kunnen bewaren. Opvallend is vooral het gat in het midden van de romp. Rotterdam herkent hierin haar op 14 mei 1940 vernietigde stadshart. Het beeld bundelt belangrijke kenmerken van Zadkines beeldhouwkunst: de menselijke figuur, een kubistische beeldtaal en de hevige expressie van emotie.
Ontreddering
Een gipsen versie van het beeld was in 1948 te zien op solotentoonstellingen in Brussel en Amsterdam. De toenmalige directeur van de Bijenkorf, dhr. Van der Wal, was dusdanig onder de indruk van het ontwerp dat hij een grote bronzen uitvoering aankocht en (anoniem) aan de gemeente Rotterdam schonk. Tot tweemaal toe werd het kunstwerk aan het Rotterdamse publiek getoond om de reacties te peilen, waaronder tijdens een tentoonstelling in Museum Boijmans en de manifestatie Ahoy’ in 1950. Slechts een enkeling vond de ontreddering van het beeld te demonisch om permanent het straatbeeld te bepalen. Het overgrote merendeel van de Rotterdammers vond echter dat de sculptuur juist heel goed de ontreddering en het verlangen om zich te verheffen direct verstaanbaar weergeeft.
Op 15 mei 1953 werd De verwoeste stad onthuld door burgemeester Van Walsum. Het beeld is geplaatst op Plein 1940, een locatie die door Zadkine zelf is uitgekozen. Het beeld werd er omgeven door de gehavende stad met uitzicht op de schade van het bombardement. Ook koos Zadkine deze locatie vanwege het uitzicht op de Leuvehaven erachter: zo verbindt het haven en stad, en heeft het een uitzicht met lucht en water.
Bijzondere plek in oeuvre
Ook in het oeuvre van Ossip Zadkine neemt De verwoeste stad een bijzondere plaats in. Het is niet alleen zijn grootste sculptuur, maar ook één van de meest overtuigende uitingen van wat hem als kunstenaar bezighield. Het werk is meerdere malen vergeleken met Picasso’s Guernica uit 1937, omdat beide het drama van de oorlog in een modernistische beeldtaal gestalte hebben gegeven. De verwoeste stad is hét symbool voor het gebombardeerde stadshart van Rotterdam geworden en tevens een van de bekendste oorlogsmonumenten van West-Europa. Ieder jaar wordt hier de verwoesting van Rotterdam herdacht, evenals dramatische gebeurtenissen elders in de wereld.