Foto: Boudewijn Bollmann
In 2022 debuteerde Radio Paleis Maashaven, live vanuit de Afrikaanderwijk, met radio-uitzendingen over ontwikkelingen in de openbare ruimte. Eén jaar later kwam er een vervolg, live vanaf Art Rotterdam. Samenstellers en presentatoren Mariska van den Berg en Kim Bouvy streken met hun team neer op een toepasselijke locatie: midden in het Sculpture Park, een nieuw onderdeel van de kunstbeurs met grootschalige kunstwerken die geschikt zijn voor een buitenlocatie in de stad of natuur. Hier ontvingen Van den Berg en Bouvy kunstenaars en ontwerpers en spraken met hen over kunst in de openbare ruimte, de stad en stedelijke cultuur. Hoe werk je in de openbare ruimte? Vanuit welke intenties? En welke stedelijke omstandigheden doen ertoe, maken het werk mogelijk?
Door Nous Faes
Beeldecho’s
“Kunst moet zijn hok uit!” klinkt het midden op de beurs die voornamelijk opgebouwd is uit hokjes en David Bade bedoelt het inderdaad als commentaar. Zijn kunst heeft een compleet andere insteek en zou zich op een beurs moeilijk kunnen manifesteren, vertelt hij, omdat het maken en engageren wezenskenmerken zijn en het werk (dus) immateriëler en moeilijk verkoopbaar is. Bade ziet zijn kunstprojecten en initiatieven zelf als “ongoing kunstwerken” die interactie met de omgeving als uitgangspunt hebben. Hoe hij dat aanpakt wordt duidelijk als hij vertelt over het mede door hem opgerichte Instituto Buena Bista op Curaçao, het meerjarige samenwerkingsproject All You Can Art met Kunsthal Rotterdam en een nieuw project dat hij samen met psychiatrische patiënten realiseert.
Maar vooral gaat het gesprek met hem over de manifestatie Beeldecho’s, waarvoor hij als gastcurator verantwoordelijk is en die in het voorjaar van start gaat. Vertrekpunt is de gerenommeerde internationale beeldencollectie in de openbare ruimte van Rotterdam en de bedoeling van Beeldecho’s is dat die beelden met nieuwe ogen worden bekeken. Letterlijk en figuurlijk, want Bade heeft acht kunstenaars de opdracht gegeven om ieder een van de sculpturen op de beeldenroute van Centraal Station tot Westzeedijk uit te kiezen en daar met een nieuw werk op te reageren, op wat voor manier dan ook. In de uitzending vertellen twee van deze kunstenaars, Yaïr Callender en Roxette Capriles, over hun plannen. We horen hoe Callender vanuit zijn studio een inkijkje geeft in zijn motivatie en het werkproces rond het neonwerk Breathe, Walk, Die (2016) van Ugo Rondinone dat hij heeft uitgekozen. Een helend beeld wil hij maken “om Ugo te helpen vrij te komen van zijn depressie.” Roxette Capriles viel voor het 6.5 meter hoge werk De vlecht (2020) van Kalliopi Lemos, dat sterke masculiene en feminiene trekken heeft. Zij omarmt het beeld als een radicaal gebaar tegen het patriarchaat, als een beeld dat oude ideeën en identiteiten uitbant en in aansluiting daarop belooft haar kunstwerk een viering te zijn van het tienjarig bestaan van de ballroomscene in Nederland. In de uitzending vertelt ze over de ontstaansgeschiedenis van het fenomeen vanaf de jaren zestig tot en met tachtig in de Verenigde Staten, de betekenis en huidige populariteit ervan. Ze heeft een actief werk voor ogen, zowel monument als archief, waarmee ze deze gemeenschap iets blijvends wil teruggeven van een praktijk die slechts digitaal en in herinneringen is opgeslagen.
En die actieve omgang sluit perfect aan bij hoe David Bade Beeldecho’s gemanifesteerd wil zien in een randprogrammering. Daarin is ruimte voor de efemere processen en immateriële inhoud die voor de kunstenaars zo belangrijk zijn, maar geabstraheerd als het ware opgenomen worden en verdwijnen in de materiële sculpturen.
De onzichtbare stad
Een stad als verzameling van onzichtbare identiteiten die zichtbaar worden is de poëtische insteek van het tweede gesprek. Mariska van de Berg voert het met Iratxe Jaio, die een kunstenaarspraktijk in Rotterdam heeft met haar partner Klaas van Gorkum, en met Ayo, Joanneke Jouwsma en Salim Bayri, drie kunstenaars van wie werk te zien is in de tentoonstelling Prospects, een jaarlijks onderdeel van Art Rotterdam waarin het Mondriaan Fonds jong talent toont. In de kunstwerken die Van den Berg met hen bespreekt heeft geluid een dragende rol en het vloeit vanuit hun handen tot een haast tastbare ruimtelijkheid die je zintuigen en gemoed beroert.
Hoe vang je geluid bijvoorbeeld op in een ruimte vol geroezemoes, of buiten, waar het verdwijnt in andere geluiden? Jouwsma doet in de uitzending voor hoe ze ermee speelt in haar performances. Ayo maakte de film Singing of Kee en we luisteren naar een geluidsfragment waarin graan handmatig en ritmisch gezeefd wordt; het werkt als een metafoor voor mensenbewegingen in de diaspora. In de uitzending vertelt Ayo hoe en waarom ze in haar film beeld, taal en geluid uit drie landen met elkaar verknoopt en welk effect ze ermee beoogt. Salim Bayri maakte het videowerk Forgiveness tot een reflexieve innerlijke wereld waarin geen geluid doordringt en die (mede daarom) geladen is met emotie. Hij vertelt hoe hij tot dit werk kwam, maar ook hoe hij denkt over het opschorten van oordelen en het oprekken van tijd, het spelen volgens eigen regels en de kwaliteit van het bewegen in een tussenruimte van waaruit je zelf nieuw houvast vindt.
De film Onder de vleugel bedacht Iratxe Jaio met haar destijds elfjarigejarige zoon toen ze allebei noodgedwongen thuis zaten, vanwege een lockdown tijdens de coronapandemie. De film past in het kunstenaarsoeuvre dat gevormd is rond het collectieve en private gebruik van publieke en private ruimte. Voor deze film, vertelt Jaio, liet ze zich inspireren door een werk van Wim Wenders, waarin de stad een sociaal-politiek podium wordt in een fictiefilm; zó viel de stad in lockdown ook op te vatten. In de stad in lockdown vielen gangbare concepties van binnen- en buitenruimte en bijbehorend geluid weg en omdat mensen niet in elkaars nabijheid mochten komen, veranderde ook hun communicatie. In de geluidsfragmenten die Jaio tijdens de uitzending laat horen klinkt gefluister en het slotakkoord mondt uit in een kakofonie, waarvoor vanuit twintig verschillende landen, via een oproep op sociale media, een geluidsarchief werd aangelegd.
Door wie is de stad?
Hoe zou de stad als complexe openbare ruimte, gebonden aan regels en beperkingen door betrokken burgers, makers, schrijvers en ontwerpers, of gewoon stervelingen, toe te eigenen zijn? Op deze vraag zoekt Kim Bouvy met haar gasten in de uitzending naar een antwoord.
Voor de publicatie Smooth City (2023) heeft René Boer wereldwijd verschillende steden bekeken en zijn voorspelling is dat de trend om steden aan te harken volgens principes van perfectionering, optimalisering en begrenzing via digitale surveillance, met homogenisering als uitkomst, zich voortzet. Tastbaar en invoelbaar wordt dit in het fragment over Amsterdam dat Boer voorleest. Daarna, in gesprek, noemt hij porositeit als contrapunt en ontvouwt zich een brainstorm hoe dat in een hedendaagse stad zou kunnen werken.
Bruce Tsai-Meu-Chong werkt met Linda van der Vleuten onder de noemer Opperclaes in de openbare ruimte en kreeg daar onlangs de Laurenspenning voor uitgereikt. Recent voerden ze het project Rebound uit, waarbij ze een ongebruikt veld beschilderden en activeerden tot sportterrein. Het kostte het duo vier jaar: twee jaar waarin tevergeefs werd geprobeerd om instanties enthousiast te krijgen en na een toekenning door ‘innovatiegenerator’ CityLab010 nog eens twee jaar om het project te realiseren. In de uitzending spreken Tsai-Meu-Chong en Boer met Bouvy over dit project en over initiatieven zoals Tante Nettie, RAUM en de Afrikaanderwijk Coöperatie, die elk met een duidelijke opdracht vanuit verbinding tussen bewoners, kunstenaars en ondernemers een langdurige relatie met een wijk leggen, en juist daardoor succesvol zijn. Terloops passeren ook minder geslaagde voorbeelden de revue.
Save Museumpark is een actiegroep die geen voet aan de grond kreeg in het nieuwe ontwerp van de openbare ruimte rond het Depot Boijmans Van Beuningen. De afgelopen jaren was dit een unieke ruimte die, zowel centraal gelegen als in de luwte, door uiteenlopende groepen actief gebruikt werd. Mike van Straaten is stedenbouwkundig ontwerper en skater en in gesprek met Bouvy vertelt hij in de uitzending hoe het gebied functioneerde en waarom de actiegroep doorgaat met zijn speculatieve ontwerpsessies.
De conclusie is dat Rotterdam grossiert in uithangborden die het karakter van de stad (rauw, dynamisch, daadkrachtig) voorstellen, maar dat tijdelijkheid zonder onderliggende visie niets voorstelt. De aanstelling van een Stadsbouwmeester die experimenteert met het ongeplande en zo de stad van onderop faciliteert, zoals in Barcelona, kan het verschil maken oppert Van Straaten. ‘Tactical urbanism’ noemt hij het, en het biedt ruimte aan de eerder voorgestelde porositeit. ‘Kan zoiets niet in Rotterdam?’ is de vraag die blijft hangen, voordat als slotakkoord een nieuw, monumentaal geluidswerk van Cardboard Lamb vol grootstedelijke klassiekers klinkt.
Radio Paleis Maashaven is een samenwerking tussen CBK Rotterdam en Operator Radio, het online radiostation en cultureel platform in Rotterdam. De uitzendingen zijn terug te luisteren op de website van Operator en CBK Rotterdam.